Wypas bydła domowego w lesie w ramach rezerwy paszowej. Pastwiska leśne w lesie wypasowym. 2.
Opracowanie https://pub.epsilon.slu.se/15599/11/dahlstrom_f_et_al_180918.pdf jest przeglądem literatury na temat pastwiska leśnego jako źródła pasz ze szczególnym uwzględnieniem bydła domowego. Przegląd koncentruje się na tematyce skandynawskiej, ale omawiana jest również literatura z innych krajów.
Przeglądając źródła na temat agroforestry na polskiej sieci widzę że panuje w nich agro, a więc to szwedzkie opracowanie jest próbą podejścia do tematu od strony forestry.
Rodzaje lasów nadających się do wypasu.
Ogólna powierzchnia pastwisk leśnych w Szwecji wynosiła według danych Skogsstyrelsen (2014) około 98.000 ha co w porównaniu do powierzchni lasów produktywnych 23.200.000 ha (2014) stanowiło zaledwie 0,42%.
Najwiecej pastwisk leśnych było w południowej Szwecji, Götaland, aż 68.000 ha.
Już w 1929 roku dyskutowano o lasach nadających się do wypasu. Juhlin Dannfelt (1929) podzielił tereny leśne na trzy kategorie: lasy iglaste na stanowiskach wilgotnych, lasy sosnowe na stanowiskach suchych oraz lasy i zarośla poniżej granicy gór.
Lasy sosnowe w miejscach suchych uznano za nieodpowiednie jako pastwiska, „ponieważ tamtejsze bydło obawia się bąków, gzów i podobnych, przez co w upalne i suche dni stają się bardzo chude”.
Według Juhlina Dannfelta (1929) najlepszym pastwiskiem były pastwiska pierwotnie porośnięte brzozą i olchą oraz różnymi krzewami, które można było ulepszyć różnymi środkami, usuwając np. świerk lub wysiewając nasiona traw.
Według klasyfikacji norweskiej Rekdala i Larssona (2005), zarówno lasy liściaste, jak i lasy sosnowe oraz świerkowe można zaliczyć do dobrych pastwisk, jeśli są rzadsze, co umożliwia dobry wzrost traw.
Pastwisko, które obejmuje zarówno glebę morenową, jak i glebę ze skał osadowych, zapewnia zmienność warunków wilgotnościowych, wartości odżywczej i klimatu, która jest korzystna dla zwierząt (Pehrson, 2001).
Gleby piaszczyste i żwirowe są ogólnie łatwiejsze do wypasu niż gleby gliniaste, na których mogą wystąpić problemy ze stojącą wodą, zamarzającą w okresie zimy niszczącą wtedy trawę.
Alternatywą, która z produkcyjnego punktu widzenia jest bardzo odpowiednia do wypasu, są często pagórkowate moreny, które pochodzą z bogatszych w składniki pokarmowe gleb skalnych lub osadowych tego samego pochodzenia (Pehrson, 2001).
W rozprawie Bjora i Graffera (1963) omówiono odpowiedni materiał zwierzęcy do wypasu w lesie. Stwierdzają oni, że im większe są wymagania pokarmowe zwierząt, tym mniej przydatne są one do wypasu w lesie. Krowy mleczne w okresie laktacji radzą sobie gorzej na leśnych pastwiskach, natomiast krowy cielne, jałówki i byczki radziły sobie znacznie lepiej. W doświadczeniu Bjora i Graffera (1963) zarejestrowano wówczas stosunkowo dobre przyrosty młodego bydła na leśnych pastwiskach. W grupie wieku 3-12 miesięcy przyrost wyniósł 0,46 kg dziennie, a w grupie wieku 12-24 miesięcy 0,32 kg dziennie. Należy pamiętać, że było to młode bydło wołowe z norweskiej rasy mlecznej i że eksperymenty zostały przeprowadzone w latach 50-tych XX wieku.
Ponadto Bjor i Graffer (1963) byli w stanie stwierdzić, że zwierzęta wolały wypasać się na obszarach nasłonecznionych, na przykład na zrębach i na skrajach lasu. W tych miejscach podaż trawy była dobra w porównaniu z gęstszym lasem dorosłym. Pogoda wpływa również na to, gdzie zwierzęta wybierają miejsca do wypasu. W ciepłe dni i podczas obfitych opadów zwierzęta badane przez Bjora i Graffera (1963) często szukały gęstego lasu.
Bydło, które ma możliwość wyboru pastwisk w krajobrazie mozaikowym, wybiera przede wszystkim wypas na skoszonych łąkach lub pastwiskach zamiast lasu. Zwierzęta unikają obszarów podmokłych, takich jak torfowiska, ale spędzają trochę czasu w lasach mieszanych (Hessle i in., 2015).
(Tutaj należy zaznaczyć że szwedzki termin „lasy mieszane” oznacza lasy świerkowo-sosnowe z ewentualnym małym dodatkiem brzozy. Brzoza znika zresztą w czasie trzebieży – TC)
Latem 2009 r. zbadano preferencje dotyczące wypasu krów górskich i krów rasy holsztyńskiej na letnim pastwisku Östvallen w Härjedalen, w północno-środkowej Szwecji (Hessle i in., 2015). Dziesięć krów zostało wyposażonych w obroże GPS, które rejestrowały ruch zwierząt na pastwisku. Dawna powierzchnia ze skoszoną łąką stanowiła zaledwie 0,3% dostępnej powierzchni, a mimo to krowy rasy holsztyńskiej spędzały tam 31% czasu, podczas gdy krowy górskie 21% czasu.
Badania Bjora i Graffera (1963), Saether i in., pokazały że bydło wybiera przede wszystkim tereny otwarte i dawne pola uprawne. Krowy na letnim pastwisku w Östvallen posilały się głównie roślinami wiechlinowatymi (82%) i ciborowatymi (13%). Na terenie przed łąką sienną wytyczono wąską linię brzegową w kierunku jeziora. Zwierzęta zjadały tam turzycę pospolitą, turzycę dzióbkowatą, turzycę nitkowatą, turzycę luźnokwiatową i turzycę siwą (Hessle i in. 2015). Wiadomo, że te odmiany turzyc są popularne wśród zwierząt ze względu dużą zawartość białka (Garmo, 1986; Rekdal, 2001; Sæther et al., 2006). Krowy mleczne z Östvallen również wybierały do pewnego stopnia wypas w lesie mieszanym, w którym rosło wiele śmiałka pogiętego.
W lesie mieszanym istnieje często bogate runo borówki czarnej. Wcześniejsze badania wykazały, że borówka czasami jest przez bydło zgryzana jeżeli zwierzęta wypasają bardziej pożądane rośliny, rosnące w runie borówki lub obok niego (Rekdal, 2001; Sæther, et al., 2006).
W Norwegii zagrodowy wypas bydła jest uprawiany w dalszym ciągu w dużym stopniu i istnieje bogate doświadczenie w ocenie jakości wypasu na różnych typach roślinności.
Od roku 1987 trwają tam prace nad mapą pastwisk w oparciu o różne typy roślinności. Kartowanie przeprowadza się za pomocą zdjęć lotniczych i inwentaryzacji terenowej, w których rejestrowana jest zawartość gatunków i szacowana jest dostępność do wypasu. System opiera się na 45 typach roślinności i 10 innych typach obszarów (Tabela 3; Rekdal i Larsson, 2005).
Po zakończeniu sezonu wypasu ocenia się jego stopień według 5-stopniowej skali. Rekdal i Larsson (2005) podkreślają, jak ważne jest wykorzystanie doświadczeń tych rolników, którzy faktycznie mają zwierzęta na otwartych pastwiskach. Ich znajomość historycznej liczby zwierząt jest często łatwiejszym sposobem oszacowania wydajności wypasu i odpowiedniej gęstości obsady bydłem niż skomplikowane pomiary biomasy i wagi.
Ponadto według Rekdala i Larsona (2005) wyniki będą wtedy dokładniejsze. Ilustruje to między innymi rozbieżność między obszernymi rejestracjami Bjora i Graffera (1963) a nowszymi obliczeniami wypasu na tych samych obszarach (Rekdal i in., 2000).
Oceniając stopień wypasu w badaniu norweskim, stosuje się następującą skalę:
1 – brak wypasu (roślinność nie wykazuje śladów wypasu),
2 – niewielki wypas (wyraźne ślady wypasu, ale pozostaje duża ilość roślinności),
3 – dobry wypas (roślinność charakteryzuje się silnym wypasem, ale nie jest wygryziona),
4 – wypas na twardo (większość roślinności jest wypasiona, z plamami zupełnego wygryzienia),
5 – wypas bardzo mocny (roślinność jest wypasiona i pastwisko sprawia wrażenie zniszczonego).
Przy pomocy stopnia wypasu oraz informacji o przyroście masy zwierząt, jak i danych o historycznej ilości zwierząt, dostosowuje się ich liczbę na pastwiskach.
Tabela 3. na stronie 14 mówi o typach roślinności i zalecanej ilości zwierząt w okresie wypasu dla młodego bydła w wieku 12–24 miesięcy. Wskaźnik ilości mówi o liczbie na 1 km2 i 1 ha.
Larsson i Rekdal (2000) podsumowali swoje doświadczenia w raporcie „Rodzaje roślinności i wartość wypasu w lasach iglastych” w następujący sposób:
-Lasy porostowe zdominowane przez porosty i gatunki wrzosów suchych są ubogimi pastwiskami dla zwierząt gospodarskich.
-Las jagodowy który jest w dużej mierze porośnięty przez borówki bagienne i borówki czarne, z których obie są w pewnym stopniu wypasane. Wartość wypasu jest mniej dobra.
-Las zdominowany przez borówki czarne. Są to starsze lasy z dużą ilością borówek. Na zrębach rośnie dużo śmiałka pogiętego. Wartość wypasową określa się jako mniej dobra do dobrej.
-Las świerkowy albo sosnowy, zdominowany przez borówki, ze zrębami wewnątrz lasu, stanowi duży potencjał do wypasu zwierząt gospodarskich. Śmiałek pogięty ma zazwyczaj bardzo duże pokrycie. Ogólnie taki las, zdominowany przez borówkę, uważa się za dobre pastwisko.
-Lasy na glebach bogatych w składniki odżywcze są pokryte dużą ilością ziół pastewnych i traw, zwłaszcza na nieco wyżej położonych obszarach. W wielu miejscach rozrastają się także bujne krzewy, które często są obgryzane przez zwierzęta. Większość traw to smaczna trawa pastwiskowa. Taki las daje dobry – bardzo dobry wypas.
-Las z roślinami o mniejszych wymaganiach odżywczych (Lågörtsskog) to bardziej suchy typ lasu, w którym występują zioła pastewne ale na zrębach dominuje trawa. Wartość wypasowa jest bardzo dobra.
-Starszy las z roślinami o dużych wymaganiach odżywczych (högörtsskog) w którym rośnie znaczna ilość roślin pastwiskowych, głównie ziół pastewnych, ale także traw. Na zrębach jest sporo podrostu liściastego. Taki las ma bardzo dobrą wartość wypasową.
Wiele czynników wpływa na stopień wykorzystania przez zwierzęta całkowitej produkcji pastwiskowej. Istnieje wyraźny związek między dostępną ilością wypasu a ilością zwierząt. Oczywiście istnieje również związek między ilością wypasu a wzrostem pojedynczego zwierzęcia.
Przyjmując to jako punkt wyjścia, powinno być faktycznie możliwe wskazanie dla każdego rodzaju wypasu możliwego stopnia wykorzystania i odpowiedniej liczby zwierząt na hektar, wzrostu pasących się zwierząt oraz ilości wyprodukowanego mięsa z hektara. Ale w praktyce staje się to znacznie mniej proste z powodu innych okoliczności.
Na stopień wykorzystania wpływa między innymi topografia i zagospodarowanie przestrzenne oraz dostępność pastwiska dla żyjących tam zwierząt. Duże znaczenie ma ilość kojców. Jeżeli wszystkie zwierzęta wypasają się jednej dużej zagrodzie to stopień wykorzystania wypasu jest niższy w porównaniu z rotacyjnym wypasem w 3-4 kojcach. (Matzon, 1996).
O takich uwarunkowaniach mówi tabela 4 i 5, str. 17.
Starsze eksperymenty (Bjor i Graffer, 1963; Steen i in., 1972) pokazują, że trudno jest określić wielkość stada pastwiskowego na hektar. Bjor i Graffer (1963) stwierdzili, że zwierzęta pasące się na ogrodzonych leśnych pastwiskach rosły znacznie gorzej niż zwierzęta swobodnie wędrujące po lesie.
Widzieli oni także duże różnice indywidualne, w jakich pasły się zwierzęta. Niektóre zwierzęta pasły się przez większość czasu na zrębie, podczas gdy inne wolały trawę rosnącą w lesie iglastym. W upalne dni obfitujące w bąki oraz podczas obfitych opadów, zwierzęta często wolały przebywać wewnątrz lasu i pasły się mniej niż zwykle.
Norwegia jest krajem pionierskim, jeśli chodzi o obliczanie ilości zwierząt hodowlanych w określonym typie krajobrazu i na jednostce powierzchni, ponieważ wypas bydła na pastwiskach górskich jest jeszcze powszechny. Mówi o tym tab. 6 (dotyczy owiec) i tabela 7 oraz 8 (dotyczy młodego bydła wołowego oraz owiec), str. 18-20.
Przykładowo: jałówki i byczki do 1 roku, na 1ha, pastwisko leśne suche – 2 szt., pastwisko leśne dobre, świeże – 4 szt., w okresie wczesnego lata. Jeżeli wypas obejmował teren mozaikowy z pastwiskami na byłych gruntach uprawnych to ilość bydła wynosiła 8 sztuk.
Zysk albo stopa zwrotu mówi nam jak bardzo zmieniła się wartość naszych aktywów od poprzedniego czasu.
Jeśli chodzi o zysk z wypasu, może to na przykład dotyczyć ilości roślinności lub liczby kilogramów mięsa produkowanego na określonym obszarze. W tym raporcie plon odnosi się do ilości biomasy wyrażonej w kilogramach suchej masy na hektar, kg ts / ha.
Przykładowo zysk brutto w doświadczeniach z wypasem leśnym Bjora i Graffera w 1963 roku, wynosił około 900 kg suchej masy na otwartych powierzchniach i 260 kg suchej masy na hektar w lesie. Tabela 11 mówi o podobnym zysku z wypasu bydła na zrębach zupełnych w opisanych powyżej typach lasu. Raport opisuje również wartości odżywcze rożnego rodzaju pokarmu na pastwiskach leśnych, tab. 12-21.
Dyskusja
Wypas w lasach może przyczynić się do zwiększenia produkcji wołowiny, przede wszystkim przy pomocy dużych, racjonalnych zagród wypasowych, a tym samym umożliwienie ekonomicznego wypasu na pastwiskach leśnych.
Jednak ilość wypasów w dorosłym lesie jest zwykle niewielka i wypady często niezbyt smaczne. Bydło woli wypasać się na otwartych, dawniej używanych gruntach do koszenia i wypasu niż na pastwiskach w lasach (Hessle i in., 2015).
Ilość wypasów wykorzystywanych przez zwierzęta w dorosłym lesie na mozaikowym pastwisku składającym się z lasu, naturalnych pastwisk i dawnych pół uprawnych jest zatem bardzo mała. W mozaice dawnych pól uprawnych, dorosłych lasów i zrębów, można prawdopodobnie obliczyć odpowiednią liczbę zwierząt na podstawie szwedzkich zaleceń, biorąc pod uwagę silną presję wypasu na dawnych polach uprawnych.
Gdy zwierzęta będą miały dostęp zarówno do zrębu, jak i lasu oraz starych gruntów ornych, wskaźnik obsady bydłem powinien być odpowiedni do tego. Zwierzęta wypasają wpierw teren słoneczny, a następnie, jeśli będą musiały, wycofają się do okolicznego lasu.
Zawartość składników pokarmowych w trawie spada, podobnie jak plon, w okresie wypasu. Pastwiska w lesie dorastają później niż pastwiska na otwartych nasłonecznionych terenach. W związku z tym podaż i zawartość składników odżywczych na leśnych pastwiskach są nieco przesunięte w czasie w porównaniu z otwartymi naturalnymi i kulturowymi pastwiskami, które mają największy wzrost i najwyższą zawartość składników odżywczych we wcześniejszej fazie sezonu.
Mozaika różnowiekowych lasów i terenów otwartych umożliwia zatem gatunkom traw rozkwit i wzrost w nieco innym czasie, co zapewnia równomierne i pożywne zaopatrzenie pastwisk w pastwiska w okresie wypasu.
Przytoczone badania wskazują na duże zróżnicowanie zarówno pod względem zawartości składników pokarmowych, jak i wydajności wypasu w lesie. Generalnie biorąc zawartość składników pokarmowych w wypasanej roślinności leśnej jest niższa niż w roślinach wypasanych na gruntach uprawnych (Jamieson i in., 2010). Śmiałek pogięty ma dość niską wartość odżywczą, ale dzięki licznemu występowaniu nadal jest ważną trawą pastwiskową do wypasu w lasach.
W przypadku wypasu bydła w różnowiekowych drzewostanach, większość wypasów następuje na zrębach, głównie z roślinnością w postaci śmiałka pogiętego, mietlicy pospolitej i śmiałka darniowego, gdzie plon brutto z hektara waha się między 220 a 4800 kg suchej masy w zależności od typu roślinności ( Rekdal i wsp., 2000).
Chociaż dostępność do liści na pastwiskach leśnych może być bardzo dobra, znaczenie liści jako pokarmu dla bydła jest małe, a strawność jest w wielu przypadkach niska. Liście mają wyższą wartość odżywczą jesienią w porównaniu z otaczającą roślinnością glebową, pomimo wyższego wtedy poziomu substancji obronnych (Riipi i in., 2001).
Plony wypasu nie tylko różnią się w poszczególnych latach, ale wydają się rosnąć w dłuższym horyzoncie czasowym. Niedawne wartości wydajności wypasu na naturalnych pastwiskach wydają się nawet dwukrotnie wyższe niż poziomy, które były mierzone pół wieku temu. (Steen i in. 1972). Nie wiadomo jednak czy różnice te wynikają z różnych technik pomiarowych, czy też nastąpił rzeczywisty wzrost produkcji biomasy.
Norweskie badania przeprowadzone w lasach bardziej otwartych niż dzisiejsze szwedzkie lasy produkcyjne, wskazują, że odpowiedni wskaźnik obciążenia lasu wypasem wynosi 4-12 ha pożytecznego wypasu na 1 sztukę młodego bydła wołowego (Rekdal i Larsson, 2000; Rekdal, 2001), co odpowiada 14-50 ha pożytecznego wypasu na krowę z cielakiem (Matzon, 1996), w zależności od typu lasu.
W trwającym norweskim badaniu łączny obszar wypasu w lesie wynosi 40-100 hektarów na krowę z cielęciem, w okresie sezonu wypasowego i na tym obszarze świerki są uszkodzone (Histøl i in., 2012; Hjeljord i in., 2014; Tofastrud i in., 2017). Stopień obłożenia terenu przez bydło jest prawdopodobnie zbyt wysoki, aby wypas nie zniszczył lasu.
We wszystkich wypasanych lasach istotna jest dobrze dostosowana liczba zwierząt – niska presja na wypas daje niewielkie ryzyko uszkodzenia świerków, natomiast zbyt wysoka presja na wypas znacząco zwiększa to ryzyko, gdyż bydło lubi wypasać się na nasłonecznionych polanach.
Istotne jest rozróżnienie między koncepcjami całkowitej powierzchni wypasu a powierzchni użytkowej wypasu, a tym samym określenie stopnia wykorzystania całkowitej powierzchni wypasu.
Przy odpowiedniej presji na wypas wypasane zwierzęta mogą przynieść korzyści gospodarce leśnej na uprawach świerkowych, powstrzymując konkurencyjną trawę i roślinność liściastą. Ostrożny wypas lasów w zagrodach, na których znajdują się również bujne wypasy kulturowe, powoduje niewielkie szkody w lasach i może zastępować mechaniczne czyszczenie upraw z traw i roślinności krzewiastej.
Zdjęcie: skogskunskap
Czytaj również: Wypas bydła domowego w lesie w ramach rezerwy paszowej. Szkodliwy dla lasu- prawda czy mit? 1.